Als je wat langer verblijft in Tirana en wilt wandelen dan beveel ik van harte het Grote Park aan, een heerlijke ruime groene oase vlak bij het centrum.
Afgelopen maand in Tirana liep ik elke dag van mijn logeeradres naar het Grote Park: een half uur heen, een half uur terug over de indrukwekkende brede Bulevard Deshmorët e Kombit (Nationale Martelaren), waarvan de naam nog hetzelfde is als onder het communisme.
Veel gebouwen langs de boulevard zijn groot en indrukwekkend en stonden er ook al tijdens het communisme: de ministeries, het Dajti hotel, het paleis van de president, het parlementsgebouw, de piramide gebouwd voor Enver Hoxha, het paleis voor de premier, de Nationale Kunstgalerij. De Boulevard doet zijn naam eer aan, de stoepen zijn heerlijk breed, je kunt medewandelaars gemakkelijk ontwijken, handig en noodzakelijk in tijden van corona.
Aangekomen bij het Grote Park liep ik dan een rondje van 5 km, grotendeels langs het kunstmatige meer. Het was herfst, overdag lekker warm, iets koeler onder de bomen. Door het park lopen brede stenen wandelpaden, met aparte routes voor fietsers en hardlopers, er zijn struiken, bamboe, populieren, grasvelden. Overal waar je loopt heb je zicht op het water van het kunstmatige meer.
Het Grote Park van Tirana (Parku i Madh i Tiranës) is een 230 hectare groot openbaar park met een kunstmatig meer van 55 hectare, dat in het zuidelijke deel van Tirana ligt, is prachtig gerenoveerd en zit vol verrassingen. Het park begint achter het gebouw van de Universiteit van Tirana aan het Moeder Teresa-plein. Het park is Tirana’s kostbare groene long, bevat wel 120 verschillende boom- en plantensoorten en is een ideale plek om te wandelen, joggen, fietsen, luieren, picknicken en spelen.
EEN ORTHODOXE KERK ALS BASIS
In de Ottomaanse tijd, in 1787, gaf de feodale familie Bargjini vergunning aan de orthodoxe gemeenschap (Vlachen uit Voskopoja die hier naartoe waren gevlucht) om een kerk aan de rand van Tirana te bouwen. Dat was compensatie voor de hulp die de gemeenschap had geboden bij de verdediging van Tirana tegen aanvallen van Kurt Pasha van Berat. De kerk werd gebouwd in 1818 en had een bijzondere constructie: half onder de grond, zonder klokken, zoals de wet voor nieuw te bouwen kerken in islamitische landen toen gold.
In 1940-1945 werd rondom de kerk een groen stadspark aangelegd, het Park van Sint Procopius. Die orthodoxe Sint Procopius kerk (Shën Prokopit) ligt nog steeds midden in het park maar je moet echt moeite doen om ‘m terug te vinden. Na de anti-religie campagne van 1967 werd de oude kerk gesloten voor godsdienstoefeningen en omgetoverd tot restaurant, het restaurant werd een paar keer verbouwd en daardoor is van de oorspronkelijke kerk niet veel meer over dan een rommelige ruine.
In 1955 en 1956 werd de oppervlakte van het park flink uitgebreid op basis van een Bulgaars plan dat een groenere omgeving voor Tirana moest creëren, waarbij ook een kunstmatig meer hoorde. Dat werd aangelegd op basis van ‘vrijwilligerswerk’ van de jongeren van Tirana; dat gebeurde vaak in het communisme. Een 400 meter lange dam moest het rivierwater tegenhouden dat anders naar Tirana zou stromen.
Na het einde van het communisme in 1991 onderhield de staat het park niet meer en het vervuilde enorm. Tuinmannen in vaste dienst van de gemeente Tirana die voor de bomen en struiken en de recreatievoorzieningen zorgden waren werkloos. Het park stroomde vol met zwerfvuil en de nieuwe privé bedrijfjes stortten er hun verontreinigende stoffen en afval. Ik kan me nog herinneren dat het jarenlang een erg onveilige plek was, waar je ’s avonds niet naartoe durfde vanwege de criminaliteit.
RESTAURANTS IN HET PARK
In de communistische tijd waren er geen restaurants in het park, alleen kleine staatskiosken. Begin jaren negentig veranderde dat drastisch. Er ontstond een wildgroei aan privé restaurantjes want iedereen was werkloos en startte een eigen bedrijfje.
De allereerste ondernemer in het park begon een piepklein shabby visrestaurantje met een terras aan het meer waar ik begin jaren negentig meer dan eens heerlijk gegeten heb. De sardientjes werden gegrild op een geïmproviseerd olieblik, de witte wijn was lauw maar het uitzicht op het meer was fantastisch.
Toen ik deze herfst dagelijks mijn rondje langs het meer liep herkende ik de plek ineens weer. Het visrestaurantje was er zelfs ook nog, veel groter en heel wat sjieker dan toen.
In 2010 vond een zeer grondige herinrichting van het park plaats en sindsdien is het weer een heel prettige plek om naartoe te gaan. De inwoners van Tirana flaneren tussen 5-8 (de mediterrane xhiro) graag over de twee drukste gedeelten, langs de restaurantjes die vlak bij het meer liggen: zoals altijd kijken en bekeken worden.
De rijen jongens/mannen en rijen meisjes/ vrouwen die vroeger de xhiro vormden zijn er amper meer; ook de Albanese samenleving is een stuk individualistischer geworden. Jonge stelletjes, met of zonder kinderwagen, oudere echtparen, individuele joggers met koptelefoon bepalen het parkbeeld.
Aan de rand van het park – langs de weg naar Elbasan- hebben zich in de loop van de jaren enkele goede en duurdere ‘parkrestaurants’ zoals Juvenilja en Sofra e Ariut gevestigd. Dat zijn grote, bakstenen nepkasteel-achtige gebouwen met een klassieke inrichting. In het cafe van restaurant Juvenilja drinkt schrijver Ismail Kadare elke ochtend op een vaste plaats zijn koffie. Tenzij hij in zijn huis in Parijs verblijft…..
De restaurants hebben allemaal open balkons met zicht op het park, enorm grote terrassen onder de bomen die glooiend aflopen, en luxe speeltuinen voor de kinderen.
Een echte zuidelijke traditie: op zondagmiddag ga je met je vrienden wandelen in het park en daarna – in de schaduw van de bomen- op het terras uitgebreid lunchen en wijn drinken.
De keukens van Juvenilja en Sofra e Ariut zijn klassiek Albanees, met oriëntaalse soep, tava’s, lamsvlees, met meestal Italiaanse wijnen. Wil je dineren in een wat moderne stijl, dan biedt restaurant Mullixhiu aan de westelijke kant van het park (bij de wandelpier) heerlijke menu’s.
Verspreid door het uitgestrekte park staan in het groen ook overal kleinere tentjes met terrassen waar je wat kunt drinken en eten en die een simpeler kaart hebben. Ook picknicken in het park is populair.
PRINSELIJK HUWELIJK IN BRIGADEPALEIS
Aan de rand van het grote park, dicht bij de Rr. Elbasanit die ten oosten van het park loopt, ligt het Presidentieel Paleis (Pallati Presidencial), dat heel kort het Koninklijk Paleis (Pallati Mbretëror) was en door de Albanezen nog altijd hardnekkig Brigadepaleis (Pallati i Brigadave) – de naam uit de communistische tijd – genoemd wordt. Je kunt dit paleis goed zien liggen als je in het park loopt. Helaas kun je het nog steeds niet bezoeken.
De (zelfbenoemde) koning Zog I gaf in 1938 de opdracht voor het bouwen van deze luxe ‘Koninklijke Villa voor een Albanese monarch’. De Italiaanse architect Gherardo Bosio werkte er van 1939 tot 1941 aan. Koning Zog en koningin Geraldine zouden echter nooit in hun nieuwe koninklijke paleis wonen. In 1939 moesten zij voor de Italiaanse bezetters vluchtten. Het werd de residentie van de Italiaanse koning Vittorio Emanuele III die er tijdens zijn bezoek in Albanië in 1941 maar heel kort verbleef.
In 1944 confisqueerde de communistische regering het paleis, noemde het Brigade-paleis en hield er staatsrecepties en ceremonies. Na 1991 nam de president het paleis in gebruik als representatieve ontvangstruimte voor buitenlandse gasten. De Albanese regering is van plan het paleis binnenkort open te stellen voor publiek.
Toen de zoon van Zog, Leka I Zogu, in 2002 uit ballingschap terugkwam, claimde hij het eigendom van het koninklijk paleis dat toen bij iedereen bekend was als ‘Brigadë_paleis’. Leka I redeneerde dat zijn vader Zog opdracht had gegeven om dit paleis te laten bouwen en het zelf had gefinancierd. De claim werd door de regering Berisha afgewezen.
Na de dood van Leka I in 2012 nam zijn zoon Leka II Zogu als erfgenaam deze claim over. De claim werd nogmaals afgewezen, maar hij kreeg wel eenmalig toestemming van de president om het paleis éen dag te gebruiken. Zo was het paleis in oktober 2016 de locatie van de officiële huwelijksplechtigheid van Leka II en zijn vrouw, de actrice Elia Zaharia. Burgemeester Velliaj verbond het paar hier met veel pracht en praal in de echt. Het gebeuren duurde slechts vijftien minuten. De gastenlijst van het huwelijk was vooral een lange, tragische parade van generaties koninklijke families die voor de Tweede Wereldoorlog behoorden tot de Balkan-royalty, maar die nooit meer op de troon zullen zitten. Ex-keizerin Farah van Iran en koningin-moeder Sophia van Spanje waren de belangrijkste gasten.
MAUSOLEUM KONINKLIJK HUIS
Aan het begin van de Rr. Elbasanit, op nr. 8, staat in het park het nieuwe Mausoleum (Varri Mbrëteror) waar de overleden verbannen leden van het Albanese koninklijk huis zijn (her)begraven. Het is een replica van het mausoleum dat koning Zog in 1935 liet bouwen voor koningin-moeder Sadije Toptani en dat in 1944 door de communisten werd afgebroken. Alle herbegrafenissen vonden plaats in november 2012, vlak voor de herdenking van 100 jaar Albanese onafhankelijkheid.
AMFITHEATER
Prachtig gelegen in het park, met zicht op het meer vanaf de zitplaatsen, staat een splinternieuw openlucht amfitheater met 220 plaatsen. Het ‘theater aan het meer’ werd in 1973 gebouwd en tot 1991 druk gebruikt voor allerlei soorten voorstellingen. Daarna was er geen onderhoud meer vielen de losse betonnen stoeltjes ten prooi aan vernielingen. Bij de renovatie van het park in 2010 werd het amfitheater niet meegenomen en dat leidde tot veel kritiek van de inwoners van Tirana. Aan de treurige aanblik van de tientallen kapotte en schots en scheefliggende zitplaatsen kwam een einde toen de gemeente in 2015 het theater alsnog herbouwde. Nu zijn er op een van de mooiste plekjes van het park vlak aan het meer weer dansvoorstellingen en optredens van folklore gezelschappen.
Het Internationale Tirana Film Festival vertoonde er in september 2020 elke avond films in de openlucht en premier Edi Rama deed er de aftrap van zijn verkiezingscampagne voor 2021. Het amfitheater is zo groot dat er zeker honderd man in past met in achtneming van de voor corona vereiste 1,5 meter afstand.
MONUMENTEN EN BEELDEN
Het ruime park biedt onderdak aan vele monumenten en standbeelden.
Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog zijn er in Albanië 53 Engelse soldaten gestorven. Ze waren betrokken bij een geheime operatie van de SOE (Special Operations Executive) van de Engelse Geheime Dienst en werden in 1943 met parachutes boven partizanen-gebied gedropt. De Engelsen moesten als onderdeel van de geallieerde troepen contact zoeken met de verschillende verzetsgroepen tijdens de Duitse bezetting en besluiten welke groep gesteund moesten worden. Het contact met alle drie groepen kwam tot stand en uiteindelijk koos men voor het geven van wapensteun aan de communisten, de eerste partizanen-brigade van Enver Hoxha en Mehmet Shehu. Er is een bibliotheek volgeschreven over deze periode door de betrokken Engelse officieren zelf (David Smiley, Billy Maclean, Julian Amery).
Onder de 46 grafstenen van het Engelse Oorlogsmonument liggen geen lichamen. De Commonwealth War Graves Commission probeerde jarenlang – tevergeefs – om onderzoek naar de oorlogsgraven te laten doen. Tijdens het communisme was onderzoek onmogelijk en kon geen sprake zijn van een herdenkingsmonument; Engeland was een vijandige natie. Na 1991 kreeg men die toestemming wel. Het was evenwel al te lang geleden en het bleek dat de meeste militairen in het geheim op onbekende plekken waren begraven, weer waren opgegraven en elders herbegraven. Het oorlogsmonument in het park is dus –ondanks de grafstenen – geen begraafplaats. Het bestaat pas sinds 1995 en wordt onderhouden door de Engelse ambassade.
Er zijn veel meer monumenten in het park, de meeste zijn geplaatst na 1991. Er is een omstreden kerkhof voor gevallen Duitsers in de Tweede Wereldoorlog. Een herdenkingsmonument van Israel om de Albanezen te bedanken voor hun grote gastvrijheid in diezelfde Tweede Wereldoorlog. Standbeelden voor de drie beroemde gebroeders Frashëri: Abdyl Frashëri, diplomaat, politicus, schrijver, vooraanstaand leider van de Nationale Renaissance van Albanië via de Liga van Prizren, Naim Frashëri, de nationale dichter en Sami Frashëri, schrijver, filosoof en toneelschrijver. Bevriende landen als Japan, Turkije en Qatar sponsoren het park: met tempeltjes, beelden, fonteinen en speelplaatsen.
SPORTEN
Het is lekker sporten in het park. Je kunt fietsen op een apart fietspad, joggen op een aparte gravelbaan zodat je de wandelaars niet omverloopt. Op een paar plaatsen staan toestellen waar je aan je conditie kunt werken.
Populair op zondagmiddag zijn ook de tweepersoonsfietsen in de vorm van een Oosterse riksja; gelukkig zit de verhuurder op een heel rustig gedeelte van de wandelroute rond het meer.
Zwemfaciliteiten zijn er niet; je kunt niet zwemmen in het meer en het openbare zwembad dat vroeger aan de rand van het park stond is gesloten (net als de gemeentelijke dierentuin en botanische tuin). De aanleg van een nieuwe rondweg is daar verantwoordelijk voor. Zwembaden zijn er overigens wel in Tirana, in de duurdere hotels in het centrum.
BOUWACTIVITEITEN
Het prachtige uitzicht dat je jarenlang had als je op een terrasje aan het meer zat of je rondje langs het meer liep is drastisch aan het veranderen. Dat komt door de bijna voltooide bouw van drie enorme brede en hoge torens van een projectontwikkelaar. Alsof er nog niet genoeg wolkenkrabbers in Tirana staan die grotendeels onverhuurd zijn!
Ondanks dat is het maken van een lange wandeling door het park met zicht op het meer nog steeds een heerlijke ontspannende zondagmiddag-activiteit voor de inwoners van Tirana, en voor binnenlandse en buitenlandse toeristen. Door de aanwezigheid van gebouwen en monumenten uit de geschiedenis van Albanie is het parkbezoek ook educatief. Iedereen eindigt uiteindelijk – vermoeid en vol indrukken- aan een tafeltje van een van de vele restaurants en cafés.
Meer weten over Tirana? We verwijzen naar onze andere blogs over de hoofdstad en de bestemmingspagina: Tirana